УДК 327; 930.22
DOI:10.30546/3006-0346.2024.1.79.19

РЕЗЮМЕ
Роль Азербайджанской ССР в советско-иранских отношениях
в 1970-1980 годах

Илаха Мамедова
Западно-Каспийский университет
[email protected]

В 1970-1980-е годы участие Азербайджанской ССР в советско-иранских отношениях, в основном, охватывало гуманитарную сферу. Оно проводилось в рамках деятельности общества дружбы и культурных связей с зарубежными странами, находило выражение в обмене опытом научных и культурных достижений, организации мероприятий, в которых участвовали мастера культуры, искусства, выдающиеся ученые. Имело место также участие азербайджанских специалистов в реализации между двумя странами крупных экономических проектов. При этом в силу существующих запретов участие Азербайджана в советско-иранских отношениях не переходили в плоскость тесных контактов между простыми гражданами-азербайджанцами двух стран. Новый теократический режим Ирана, как и прежний шахский, не был заинтересован в этом, понимая какие политические катаклизмы могут ожидать страну в случае нового национального пробуждения в Южном Азербайджане, как не раз это было в недавнем прошлом. В целом, в этом не было заинтересовано и советское руководство, которое рассматривала своего южного соседа удобным плацдармом для распространения различных антисоветских происков запада. После Исламской революции 1979 года положение азербайджанцев Ирана не претерпела никаких изменений по сравнению с прежним шахским режимом. По-прежнему азербайджанцы не обладали правом автономии на своих исторических территориях. Им не разрешали открывать школы и издавать газеты на родном языке, против наиболее активных правозащитников и представителей интеллигенции власти проводили репрессии. В Азербайджанской ССР информация о событиях в Южном Азербайджане была строго дозированной и крайне скудной, поскольку советские спецслужбы держали под жестким контролем информационное пространство. В основном такая информация могла просочиться от тех, близкие родственники которых пострадали от шахского и теократического режима, сумели покинуть страну, перебравшись в Советский Азербайджан. В Азербайджане чувство сопричастности с борьбой своих соотечественников по ту сторону Аракса находило выражение на страницах литературных и исторических произведений, в ходе редких поездок деятелей азербайджанской культуры в Иран.

Ключевые слова: Азербайджанская ССР, Иран, СССР, отношения, политика.

XÜLASƏ
1970-1980-ci illərin əvvəllərində Sovet-İran münasibətlərində Azərbaycanın yeri və rolu
1970-1980-ci illərdə Azərbaycan SSRİ-in Sovet­İran münasibətlərində iştirakı əsasən humanitar sahəni əhatə edirdi. Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin fəaliyyəti çərçivəsində həyata keçirilmiş, elmi və mədəni nailiyyətlərdə təcrübə mübadiləsində, mədəniyyət, sənət ustalarının və görkəmli alimlərin iştirak etdiyi tədbirlərin təşkilində öz ifadəsini tapmışdır. İki ölkə arasında böyük iqtisadi layihələrin həyata keçirilməsində azərbaycanlı mütəxəssislərin iştirakı da olmuşdur. Eyni zamanda, mövcud qadağalar üzündən Azərbaycanın Sovet-İran münasibətlərindəki iştirakı iki ölkənin adi Azərbaycan vətəndaşları arasında sıx təmaslar müstəvisinə keçmədi. İranın yeni teokratik rejimi, əvvəlki Şah rejimi kimi, Cənubi Azərbaycanda yeni bir milli oyanış olması halında ölkənin hansı siyasi kataklizmləri gözləyə biləcəyini anlayaraq bununla maraqlanmadı, çünki bu, yaxın keçmişdə bir dəfədən çox olmuşdu. Ümumiyyətlə, cənub qonşusunu Qərbin müxtəlif antisovet məkrlərinin yayılması üçün əlverişli tramplin sayan Sovet rəhbərliyi də bununla maraqlanmadı. 1979-cu il İslam İnqilabından sonra İran azərbaycanlılarının mövqeyi əvvəlki Şah rejimi ilə müqayisədə heç bir dəyişiklik yaşamadı. Əvvəlki kimi, azərbaycanlılar tarixi ərazilərində muxtariyyət hüququndan istifadə etmirdilər. Məktəb açmağa və ana dilində qəzet buraxmağa icazə verilmədi; səlahiyyətlilər ən fəal insan haqları müdafiəçilərinə və ziyalı nümayəndələrinə qarşı repressiyalar həyata keçirdi. Sovet SSR xüsusi xidmət orqanları məlumat məkanını ciddi nəzarət altında saxladığı üçün Azərbaycan SSR-də Cənubi Azərbaycanda baş verən hadisələr barədə məlumatlar olduqca az idi. Əsasən bu cür məlumatlar yaxın qohumları şah və teokratik rejimdən əziyyət çəkən, Sovet Azərbaycanına köçərək ölkəni tərk etməyi bacaranlardan əldə edilə bilər. Azərbaycanda, Arazın o tayındakı soydaşlarının mübarizəsinə qarışmaq hissi ədəbi və tarixi əsərlərin səhifələrində, Azərbaycan mədəniyyət xadimlərinin İrana nadir səfərləri zamanı ifadə edilirdi.

Açar sözlər: Azərbaycan SSR, İran, SSRİ, əlaqələr, siyasət.

SUMMARY
Place and role of Azerbaijan in Soviet-Iranian relations in the 1970s and early 1980s
In the 1970s-1980s, the participation of the Azerbaijan SSR in Soviet-Iranian relations mainly covered the humanitarian sphere. It was carried out within the framework of the activities of the society for friendship and cultural ties with foreign countries, found expression in the exchange of experience in scientific and cultural achievements, the organization of events in which masters of culture, art, outstanding scientists participated. There was also the participation of Azerbaijani specialists in the implementation of large economic projects between the two countries. At the same time, due to the existing prohibitions, Azerbaijan's participation in Soviet-Iranian relations did not pass into the plane of close contacts between ordinary Azerbaijani citizens of the two countries.
The new theocratic regime of Iran, like the previous Shah’s, was not interested in this, understanding what political cataclysms the country could expect in the event of a new national awakening in South Azerbaijan, as it happened more than once in the recent past. In general, the Soviet leadership was not interested in this either, which considered its southern neighbor a convenient springboard for the spread of various anti-Soviet intrigues of the West. After the Islamic Revolution of 1979, the position of the Azerbaijanis of Iran did not undergo any changes in comparison with the previous Shah's regime. As before, the Azerbaijanis did not enjoy the right of autonomy in their historical territories. They were not allowed to open schools and publish newspapers in their native language; the authorities carried out repressions against the most active human rights defenders and representatives of the intelligentsia. In the Azerbaijan SSR, information about the events in South Azerbaijan was strictly metered and extremely scarce, since the Soviet special services kept the information space under tight control. Basically, such information could leak from those whose close relatives suffered from the shah's and theocratic regimes, managed to leave the country, moving to Soviet Azerbaijan. In Azerbaijan, the feeling of involvement with the struggle of their compatriots on the other side of the Araks found expression in the pages of literary and historical works, during the rare trips of Azerbaijani cultural figures to Iran.
Keywords: Azerbaijan SSR, Iran, USSR, relations, politics.